Ariflərin dilindən ucalan səda

Bir şeirində:

Yaratdıqlarını əbəs yaratmayan Allaha həmd olsun!

İsadan sonra bizi başsız buraxmayan və lütf edən.

Aramızdan Əhmədi göndərəcəkdir ki, O, göndərilən ən xeyirli Nəbidir.

Hər bir canlı nəfəs alıb hərəkət etdikcə Allahın salamı Ona olsun.^[16]

Varaqa ibn Nəvfəl

Üfüqdə işıq gözləyənlərdən biri də Varaqa ibn Nəvfəl idi. Eyni zamanda Hz. Xədicə anamızın əmisi oğlu olan Varaqa ibn Nəvfəl Ca­hiliyyə Məkkəsində haqqı aramaq əzmi ilə yaşayan nadir insanlardan idi. Ona görə arxasınca cahiliyyənin sel olub axdığı ağac və daşlardan yonulan müxtəlif formalı bütlər ilah ola bilməzdi və bunu hər fürsətdə söyləməkdən çəkinmirdi.

Qureyşlilər ildə bir gün bayram keçirirdilər. O gün hamı bir yerə yığışır və bütlərə qurbanlar verərək səmimiyyətlərini göstərməyə çalışırdı. Bununla da tanrıları qarşısında vəzifələrini icra etdiklərini düşünür və öz aləmlərində xoşbəxt olurdular. Bu, bir növ hesabdan qaçmanın bir yolu idi.

Belə bir gündə Qureyşlilər yenə bir araya gəlmiş, bir bütün qarşısında dayanıb ona sədaqətlərini izhar edirdilər. Aralarında pıçıltı eşidilirdi. Bir yerə toplanmış və yenə həmin dörd nəfərin aralarında olmadığından  danışırdılar. Təbii ki, bunlar Varaqa ibn Nəvfəl, Zeyd ibn Amr, Osman ibn Huveyris və Ubeydullah ibn Cahş idi.

Bu dörd insanın dünyasında bütün bu mərasimlərin heç bir mənası yoxdu. Öz aralarında  danışırdılar:

− Necə ola bilər, − deyirdilər. Qövmünüzə baxın! Necə ola bilər ki, bu cür hərəkət edirlər? İbrahimin dinini tərk etmiş, heç bir faydası olmayan bir daşı təvaf edib eşitməyən, görməyən, faydası və zərəri olmayan bütə sitayiş edirlər...

Çiyin-çiyinə verən bu dörd könüllü artıq məkkəlilərin yola gəlməyəcəkləri qənaəti ilə   başqa  bölgələrdə Hz. İbrahimin hənifilik dinindən bir nişanə tapmaq məqsədi ilə  onları tərk edirlər...

Bu səfər əsnasında Varaqa ibn Nəvfəl Şam istiqamətinə yönəlir. Varaqa səfər zamanı qaldığı bir kənddə xristianlığı qəbul etmiş və bundan sonrakı ömrünü  bu dini öyrətməyə həsr etmişdi. Artıq Varaqa din əhlindən xristianlığı öyrənir və beləliklə, özünü gələcəyə hazırlayırdı. Hər yeni bilgi onu daha da həvəsləndirir və o vaxta kimi keçirdiyi mənasız günlərinə görə yanıb-yaxılırdı.

Varaqa ibn Nəvfəl burada çox şey öyrənmişdi. O, indi Tövratı və İncili daha yaxşı bilir, ibranicə  səlis  oxuyur və yazırdı.

Oxuduqları arasında bir mövzu vardı ki, diqqətini xüsusilə cəlb edir və unuda  bilmədiyi bu xüsusla birlikdə Son Peyğəmbərin gələcəyi günün xəyallarını qururdu. Çünki o artıq bilirdi ki, çox keçmədən “Aləmin Rəhbəri” gələcək və bəşəriyyət yenidən Onun arxasında ilahi mənada səf bağlayacaqdı.

Amma zaman saatı  dayanmaq bilmədən işləyir və Varaqanı da məzara yaxınlaşdırırdı. Onun məna aləminə açıq olan gözləri dünyanı və dünyalıları çətinliklə seçir, əvvəlki kimi ətrafı aydın görə bilmirdi.

Zaman nəhri o qədər sürətli axırdı ki, aradığını tapmadan gözlərinin əbədi yumulacağını fıkirləşirdi. Bildiklərini hər fürsətdə ətrafına pıçıldasa da, Varaqanı Onu görmədən  dünyadan köçmək təlaşı bürümüşdü.

Gözləməkdən başqa bir çarəsi də yox idi. Bu dövrü ən azı ətrafındakılara Onun haqqında danışmaqla keçirə bilərdi və o da bunu edirdi. Hüveylidin qızı Xədicə onun bu nəsihətlərinə diqqətlə qulaq verənlər arasında idi və bu, peyğəmbərlik (risalət) mərhələsində onun üçün böyük bir üfüq olacaqdı.

Peyğəmbərlikdən əvvəl Hicaz və dünyanın ümumi vəziyyəti

O gün yer üzü Bizans və Fars (Sasani) olmaq üzrə ikiqütblü bir dünyadan ibarət idi. Onlardan Bizans, əsasən, xristianlıq, Fars isə atəşpərəstlik inancına etiqad edirdi. Tez-tez bu iki ölkə arasında  müharibələr, ardı-arası kəsilməyən savaşlar başlayırdı. Bunlardan sonra özünü hiss etdirən digər iki dövlət isə Yunan və Hind dövlətləri idi.

Fars imperatorluğu daxili çaxnaşmalarla çökmək üzrə idi. İmperatorluq daxilindəki qruplar arasında dərin ziddiyyətlər və ixtilaflar hökm sürür, hər bir qrupun daxilində də mənəvi-əxlaqi tənəzzül özünü hiss etdirirdi. Zərdüştilik və Məzdəkiyyə inanclarından ibarət ictimai sistemdə dövlət rəhbərliyi, əsasən, zərdüştilərin təsiri altında idi. İdarəçilik baxımından bu iki dövlət bir-birindən fərqlənsə də, hər ikisi əxlaqi-mənəvi  tənəzzülün pəncəsində çabalayırdı: qadına xor baxır və həqarətlə yanaşırdılar... Hər iki dövlətdə qadın alçaldılır, hətta bəziləri qadını hava, su və ya günəş kimi hamının istifadə etməli olduğu əşya, əmtəə hesab edirdi. Xüsusilə də, Məzdəkiyyə etiqadında hakim olan bu baxış xüsusi mülkiyyət baxımından da fərqlənmirdi. Onlara görə özəl həyatın və məhrəmliliyin heç bir əhəmiyyəti yox idi.^[17]

Həmin dövrdə Ruman adlandırılan Bizans isə güc və qüvvənin təhriki ilə hərəkət edir və qabağına çıxan bölgəni istədiyi vaxt işğal edirdi. Əsas inanc xristianlıq olsa da, bu dinin mənsubları arasında ixtilaflar baş alıb gedir, xüsusilə, məzhəb qarşıdurmalarının  yaşandığı  ölkə dərin fıkir ayrılıqlarına səhnə olurdu.

Yunanlarda isə fəlsəfənin təsiri ilə zorakı idarəçilik yerinə, daha çox fikri mübahisələr özünü göstərir, toplumla alimlər arasında böyük uçurum əmələ gəlirdi. Ümumiyyətlə, məclislər heç bir əməli faydası olmayan uzun mübahisələrə səhnə olur və hər bir fəlsəfi məktəb çılğın çıxışlarla öz fikirlərini müdafiə etməyə çalışırdı.

Hindistana gəlincə tarixçilərin də yekdilliklə qeyd etdiyi kimi, burada da ümumi tənəzzül hökm sürürdü. Dini həyatdan bir nişanə qalmamış, əxlaq sükuta qərq olmuş və  sosial-ictimai həyat da  böhranların  pəncəsində can verirdi.^[18]

Qısaca, dünyanın ümumi vəziyyəti yer üzünün zülmət qaranlığa qərq olmasından  xəbər verirdi. Mövcud imkanlar zahirən nə qədər yaxşı və gözəl görünsə də, bu, onları dəyərləndirən beyin və qəlbdən  məhrum olmuş fərdlər üçün heç nə ifadə etmirdi. Hətta demək olar ki, bu dəyərlər onların daha çox pislik etməsinə gətirib çıxarır, hər hansı bir yolla  yaxşılıq düşüncəsini formalaşdırmağı ağıllarına belə gətirmirdilər.