Cəmiyyətlə Bütünləşən Nüzul Keyfiyyəti

Həqiqətən də, hər tərəfdə yeni ölümlər yaşanır, sonra da yenidən dirilişlər baş verir və həyata bir az ibrətlə baxan hər kəs bunları görürdü. Qış fəslində yağan qarın ardınca ağ kəfənini üstündən atıb ayağa qalxan yazın yenidən gəlməsi, bir-iki həftə ərzində bütün bitkilərin yenidən yaradılırmış kimi təzə paltarlarını geyib yarpaq və çiçəklərlə bəzənməsi, milçəklər kimi bəzi canlıların uzun müddət yoxa çıxandan sonra eyni miqdarda yenidən yaradılması kimi insanın gözü qarşısında cərəyan edən neçə-neçə yaradılış (həşr) nümunələri var. Mühüm olan, gözdəki pərdəni qaldırıb bunları görə bilmək, sonra da bu işin arxasındakı qüdrəti dərk edərək Ona iman gətirə bilməkdir.

Amma bunun üçün təkcə baxmaq deyil, həm də baxdığını görmək lazım idi. Camaatını  (müsəlmanları) şüurlu düşüncə ilə yetişdirən Quran əlindən tutduğu insanı fərqli yerlərdə gəzdirir, hər dəfə ona nələrə baxıb nələri görməyi xatırladır və bütün bunların nəticəsi olaraq da mövzunu həşr  məsələsinə bağlayırdı:

− Məgər onlar başlarının üstündəki göyə baxıb onu necə yaratdığımızı, necə bəzədiyimizi və orada heç bir yarıq olmadığını görmürlərmi?!

Eləcə də yeri necə döşədiyimizi (hamarlayıb düzəltdiyimizi), orada möhkəm duran dağlar yaratdığımızı, hər cür gözəl növdən meyvə yetişdirdiyimizi görmürlərmi?!

Bütün bunları Rəbbinə tərəf dönüb qayıdan hər bir bəndə üçün ibrət dərsi və öyüd-nəsihət olsun deyə etdik. Biz göydən bərəkətli su endirdik, sonra onunla bağlar və biçilən taxıl dənələri yetişdirdik.

Həm də tumurcuqları (salxım-salxım) bir-birinin üstünə düzülmüş, hündür xurma ağacları bitirdik. Bütün bunlar bəndələrimizə olan ruzimizi tamamlamaq üçündür!

Ölmüş insanların qəbirlərindən dirilib çıxması da belə olacaqdır.^[21]

Bəli, bütün bunlar Rəhmanın təlimlərindən bir hissədir. Bu təlim həyatın artıq hər sahəsində özünü göstərir və beləliklə, baş verən hadisələrə paralel şəkildə gündəmə gətirilən mövzuların insanlar tərəfindən mənimsənilməsi təmin edilirdi.

Artıq onlar − möminlər qorxu və ümidin yoğurduğu tərbiyə ilə­ mum kimi yumşalmış və iştiyaqla Rəhmanın mərhəmətini göz­lə­yir­dilər. Yaradanın hüzuruna qayıtmaq imanı ilə qəlbləri tir-tir titrəyir, fani dünyanı əvəz edəcək əbədi günlər üçün əbədi əməllər və ibadət edir və bu istiqamətdə əllərindən gələni əsirgəmirdilər.^[22]

Qədər, təqdir, qüdrət və İlahi murad

Məkkə müşrikləri bəzən bir yerə toplaşır və dini məsələlər ətrafında mübahisələr edirdilər. Halbuki, onlar bu xırmanda bircə buğdaya sahib deyildilər. Yenə bir gün Nəcrandan gələn din adamları ilə qədər mövzusunda mübahisə edirdilər. Mahiyyətinə bələd olmadıqları  halda, hərəsindən bir səs çıxır və taleyi öz fikirləşdikləri kimi yozmağa çalışırdılar. Mövzudan baş çıxarda bilməyib  Məhəmmədül-Əmindən soruşmaq qərarına gəlirlər. Sözə Nəcran müdrikləri başlayır:

− Ya Məhəmməd! Sənə qalarsa, günahlar da bir tale (qədər) daxilində gerçəkləşir, dənizlərlə göylərdə olanlar da. Daha doğrusu, bütün baş verənlər eyni tale çərçivəsində cərəyan edir. Yaxşı, o birilərini başa düşdük, amma günahların da bir tale (qədər) çərçivəsində olması mümkün deyildir.